عالم ذر (قرآن)از عناوین و موضوعات مطرح شده در آیات قرآن، «عالم ذر» است. ۱ - معرفی عالم ذرخداوند چون آدم را بيافريد فرزندان او را يكباره از پشت او بيرون آورد، بسيار خرد و كوچک، و از آنها اقرار خواست كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ آنها جواب دادند: آرى، تو خداى مايى. در تفسير علیّ بن ابراهیم نقل است كه از امام پرسيدند: آيا اين را به عيان ديدند؟ امام فرمود: آرى، معرفت براى آنان اثبات شد، ولى (سپس) آن موقف را فراموش كردند و در آينده او را ياد خواهند كرد و اگر نبود اين (شهود) كسى خالق و رازق خود را نمى‌شناخت. [۱]
نثر طوبى، ص ۲۷۴-۲۷۵.
امام خمینی عالم ذرّ را عالم عهود سابقه و یوم المیثاق می‌داند و معتقد است بعضی از اهل سلوک بوده و مدعی تذکر و عالم ذر هستند و اگر حجاب طبیعت که موجب غفلت و نسیان است کنار برود، سالک متذکر عوالم سابق خواهد شد. از این روی امام خمینی معتقد است، عارف را ازآن‌جهت عارف گویند که متذکر اکوان سابقه و نشات سابق بر عالم ملکی و طبیعی خود شوند. به اعتقاد امام خمینی بعضی از اهل ذوق معتقدند که حقیقت معراج معنوی و روحانی تذکر ایام سلف و عالم ذرّ است زیرا انسان وقتی به قهقرا متوجه احوال سابقه خود شود یادآور بخشی از زندگی سابق خود خواهد بود. امام خمینی در بیان عالم ذرّ و در تاکید آن با نقل کلام شیخ‌الرئیس ابن‌سینا در این زمینه مبنی بر اینکه اول زمان تولدش را به‌خاطر داشته و بلکه ممکن است بیشتر متذکر شد؛ مثلاً متذکر ایامی شده که در رحم مادر یا صلب پدر بوده و همین‌طور جمیع تطوراتی که در عالم ملک ملکوت اعلی و تا جبروت اعلی نموده و تا اینکه منتهی شده به تذکر از نشئه علم ربوبی. بنابراین منظور از عالم ذر همان عالم استعداد و تکوین و آفرینش است یکی از احادیث مربوط به عالم ذرّ، روایتی است که درباره «عالم اظله» آمده است که می‌توان آن را به عالم اعیان ثابته تعبیر نمود. بنابراین اگرچه درباره موطن میثاق و الست بربکم، نظرات فراوانی بیان شده است و اگرچه باتوجه‌به اطوار وجودی و نشات طولی انسان، حمل این موطن بر مرتبه عقل، ارواح یا عالم مثال صحیح است اما عمیق‌ترین موطن وجودی که موجودات در آن مخاطب به خطاب الهی می‌شوند، مقام واحدیت و مرتبه عین ثابت است. ازاین‌جهت است که در برخی موارد امام خمینی عالم ذرّ را به عالم مثال مطلق تطبیق می‌دهد [۵]
خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۲۵، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
و در برخی مواقع عالم ذر را به اطوار وجودی تا مقام اسما و صفات تطبیق می‌دهد و معتقد است عارف بالله بعد از آنکه خودش را تهذیب کرد کینونت‌های سالفه به یادش می‌آید چنان‌که برخی اهل ذوق می‌گویند کسی هست که بودنش در عالم ذر به یادش می‌آید و کسی باشد که بودنش به عالم عقل به یادش آید و کسی باشد که از لوازم اسماء و صفات بودنش به یادش بیاید. [۶]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۱۶-۱۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
[۷]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۵۳۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - عناوین مرتبطاتمام حجت در عالم ذر (قرآن)، اقرار در عالم ذر (قرآن)، انسان در عالم ذر (قرآن)، عهد عالم ذر (قرآن)، کافران در عالم ذر (قرآن)، گواهی در عالم ذر (قرآن)، مؤمنان در عالم ذر (قرآن). ۳ - پانویس
۴ - منبع• مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۱۹، ص۴۹۳، برگرفته از مقاله «عالم ذر». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |